Doktora mezuniyet sunumuma katılarak hem sorularıyla hem de hediyeleri ve çiçekleri ile beni destekleyen herkese teşekkür ederim. Bosna Hersek coğrafyasında gelenek haline dönüşmüş olan mezuniyet hediyeleşmesi adetinden nasiplenmek beni ziyadesiyle mesut etti. Bu vesileyle, geri dönüş yazımı, bana hediye olarak takdim edilen çok değerli bir kitabı bilmeyenlere tanıtmak daha önce okumuş olanlara da hatırlatmak için kaleme almaya karar verdim.
16 ve 17. yüzyıllarda yaşamış olan Bosna Hersekli İslami düşünür Hasan Kafi Pruščak, ya da yabancı kaynaklardaki ismiyle Hasan Kafi al-Akhisarı al-Bosnawi (1544-1616) idi. Bu İslami düşünürle tanışmam, ilk olarak 2015 yılında, “Hasan Kafi Pruščak’ın 400. yıl dönümü anısına” düzenlenen ve kitap tanıtımının yapıldığı bir konferansta mümkün oldu. Kitap, ‘Hasan Kafi Pruščak’ adı ile 2015 yılında Institu Tzaislamskutradiciju Bošnjakave el-Kalem iş birliğiyle yayınlandı. 25 Haziran 2023’te kişisel kütüphanemdeki yerini aldı. Özellikle liyakat kavramanın tartışıldığı bu günlerde orijinal arşiv belgeleriyle beraber, İngilizce, Boşnakça ve belli kesimlerinin Türkçe metinlerle desteklendiği bu eserin arşivlerinizde değerli bir kaynakça olarak katkıda bulunabileceği kanaatindeyim.
Hasan Kafi Pruščak, 1544’te Pruşač’ta (Osmanlı döneminde “Akhisar” (Türkçe Beyaz Kale) olarak bilinen, günümüzde Bosna Hersek Federasyonu Orta Bosna Kantonu’na bağlı olan bir köy) doğdu. Vrbaš Nehri’nin Memba Bölgesi’nde yer alan Skopaljskava dışındaki en eski köylerden biri olarak bilinen Prušač ile ilgili bilinmesi gereken diğer önemli esasta, köyün, her yıl Avrupa’daki en büyük Müslüman toplantısının yapıldığı yerlerden biri olmasıdır. Her Haziran ayında binlerce Boşnak ve başka coğrafyalardan Müslüman topluluklar Ajvatovica’da, erenlerin mucizelerine tanıklık edildiğine inanılan bu kutsal mekanda toplanmaktadır. Ajvatovica Şenlikleri Bosna Hersek coğrafyasında büyük bir değere sahiptir. Henüz ziyaret etmediyseniz, 2024 seyahat planınızda değerlendirebileceğiniz alternatif bir mekan olarak eklemeyi düşünebilirsiniz.
Hasan Kafi Pruščak, eğitim hayatını İstanbul’da tamamladıktan sonra ve 1583’ten itibaren Prusač Kadısı olarak Bosna Eyaletinde görev yapmıştır. Bu görevinin yanı sıra oryantal diller uzmanı, yazar, katip, sultan danışmanı olarak Devleti Aliyyei Osmaniyye’nin hakim olduğu coğrafyada ve memleketi Bosna’da İslam hakkındaki bilgilerin tasdikinde önemli etkiye sahip ulema sınıfına mensup bir din alimi olarak hizmet etmiştir. Kendisinin çeşitli akademik alanlardan 17 eser yazdığı bilinmektedir.
İslami düşünürler tarafından, Dünyanın Teşkilatına Dair Hikmet Esası (Usūl al-hikam fī nizām al-‘ālam), onun on yedi eserinden en önemlisi olarak kabul edilmektedir. Bu çalışmada Pruščak, İslami yaşam biçimi ilkesinden yola çıkarak, yaşadığı dönemdeki kilit meseleleri hükümdarlara yardım etmek, vezirlere yol göstermek, bilgeler için rol model olmak gayesiyle zaman zaman menkıbeler zaman zaman da beyitlerle ele almaktadır.
Tüm bunların yanı sıra, Pruščak İslami devlet yönetimi biçimini sadece siyaset açısından değil, ahlaki bir boyut açısından tartıştığı eserinde, Kur’an-ı Kerim’den sorular, hadisler ve Rumi’den Büyük İskender’e yapılan göndermelerle Osmanlı Devleti yöneticileri için bir kılavuz niteliğinde tasarlamıştır. Osmanlı Devleti’nin sınırlarının hala genişlemekte olduğu bir zaman diliminde Pruščak, yolsuzluk, adalet eksikliği, şiddet, örgütlenme eksikliği, ordu üzerinde kontrol eksikliği ve saray ehlinin aşırı lüks faaliyetleri Osmanlı Devleti’ni yıkıma sürükleyecek faktörler olarak hem beyitlerle hem de İslami kıssalarla vurgulamaya çalışmış olmasına rağmen, kılavuz niteliği taşıyan bu analizin siyasi ehil olan kişiler tarafından çok da dikkate alınmadığını tarihi olaylar ışığında kanıtlamıştır. Her şeye rağmen, Pruščak’ın yazıları zamanın ötesinde İslami topluluklar arasında bir tanınırlık elde etmiştir. 2015’te yapılan anma töreni ve kitap tanıtımı da bunun bir kanıtı niteliğindedir.
Kitapta altını çizdiğim bu noktayı sizlerle paylaşmak isterim:
“Nekuned çevrpişe sultani
Ki neya yedzi gurkçu bani
Padişah iki tarh-ı zulm efkend
Pay-idi var-i mülk-ihiş bıkuned” (s:245)
Büyük farklılıklar dışında, ben bu eserin, İtalyan diplomat ve siyaset teorisyeni Niccolò Machiavelli tarafından kraliyet mensupları için, 16. yüzyılda bir siyasi inceleme olarak kaleme aldığı ‘Prens’ kitabı ile paralel bir şekilde okunduğunda siyaset öğrencileri ve araştırmacılar için farklı anlam kapıları aralayacağını düşünmekteyim.
