Yalnız Yaşamın Yükselişi: Türkiye’de Tek Kişilik Hanehalklarının Profili

Rapor Bülteni’nin 122. sayısında yer alan ve Enstitü Sosyal tarafından yayımlanan Yalnız Yaşamın Yükselişi: Türkiye’de Tek Kişilik Hanehalklarının Profili adlı raporunu inceliyoruz.

*Tek kişilik hanehalkı (THK): En basit tanımıyla, bir konutta tek başına yaşayan bir bireyden oluşan hane birimi.

*Enstitü Sosyal: Kamu yararına araştırma ve geliştirme faaliyetleri yürüten İstanbul merkezli bir düşünce kuruluşu. Başta eğitim olmak üzere toplum, kültür ve ekonomi alanlarında araştırmalar yapıyor. Araştırmaların yanı sıra çeşitli konularda düzenledikleri birçok seminer ve atölyeler bulunuyor.

BULGULAR

Küresel ve Ulusal Eğilimler

• Rapora göre Türkiye’de son 15 yılda TKH sayısı iki kat arttı.
• 1940 ila 2013 yılları arasında ABD’deki TKH’ler dört kat arttı.
• TKH artışı toplumsal dinamiklerde yaşanan derin bir dönüşümü yansıtıyor.
• Küresel düzeyde TKH artışı geç evlilik, yüksek boşanma oranları, bireysel özerklik arayışları, kentleşme, ekonomik hayatın farklılaşması gibi faktörlerle ilişkili.
• Rapora göre hem küresel hem ulusal düzeyde TKH sayısının artmaya devam etmesi bekleniyor.

Türkiye’deki Tek Kişilik Hanehalkı İstatistikleri

• 2014 yılında Türkiye’de TKH oranı %13,9 iken 2023 yılında %19,7.
• 2014’te TKH sayısı 2.931.085 iken 2023’te 5.192.825.
• Türkiye’de her beş evden biri yalnız yaşayan bireylerden oluşuyor.
• Tek çekirdek aileden oluşan hanehalklarının payı 2015’te %66,9 iken 2023’te %63,8.
• Tek ebeveyn ve çocuklardan oluşan çekirdek aile hanelerinin oranı 2015’te %7,8 iken 2023’te %10,6.
• Geniş ailelerden oluşan hanelerin oranı 2015’te %16,5 iken 2023’te %14.

Coğrafi Dağılım ve Göç Dinamikleri

• Türkiye’nin doğusuna doğru ilerledikçe hanehalkı büyüklüğü belirgin şekilde artıyor.
• Genç nüfusun göçü sebebiyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde TKH oranı görece daha düşük.
• Ortalama hanehalkı büyüklüğünün en düşük olduğu il Çanakkale (2,54 kişi).
• Ortalama hanehalkı büyüklüğünün en yüksek olduğu il Şırnak (4,86 kişi).
• TKH’lerin en yüksek orana ulaştığı iller; Gümüşhane, Tunceli ve Giresun.
• Gümüşhane %30,41 ile Türkiye genelinde en yüksek TKH oranına sahip.
• En düşük TKH oranına sahip il Batman (%11,11).
• TKH’lerin mutlak sayı açısından en yüksek olduğu il İstanbul (933.764).
• Ankara’da kırsal ilçelerde TKH oranları yüksek iken İstanbul’da merkezî ve kozmopolit ilçelerde TKH oranları daha yüksek.
• İzmir’de kıyı ilçeleri TKH oranlarıyla öne çıkıyor.
• Net göç hızı ve TKH’ler arasındaki ilişki, göç edenlerin yalnız yaşamayı tercih etmesiyle şekilleniyor.
• Genç profesyoneller ve üniversite öğrencileri iş ve eğitim fırsatları için büyük şehirlere göç ediyor.
• Yaşlı bireyler yalnız yaşama eğilimi gösteriyor.

Demografik ve Sosyoekonomik Profil

• TKH demografik profilinde yaş ve cinsiyet belirleyici bir faktör.
• Genç erkekler genellikle iş ve eğitim için bağımsız yaşamayı tercih ediyor.
• Kadınlarda yalnız yaşama eğilimi yaş ilerledikçe artıyor.
• Erkek TKH’lerde en yüksek nüfus yoğunluğu 25-29 yaş aralığında.
• Kadın TKH’lerde en yüksek nüfus yoğunluğu 70-74 yaş grubunda.
• Yaşlılık döneminde dul kalan kadın sayısı erkeklere kıyasla çok daha yüksek.
• TKH içinde evli nüfusun oranı bir hayli yüksek (Evli TKH sayısı 1.202.986 kişi).
• TKH içindeki en büyük medeni durum grubu eşi ölmüş bireyler (1.548.414 kişi).
• Evli bireyler ekonomik koşullar veya kariyer odaklı yaşam biçimleri gibi nedenlerle ayrı evlerde yaşıyor.
• Ayrı evlerde yaşama eğilimi aile bağlarını zayıflatmakla kalmayıp doğurganlık oranlarını da olumsuz etkiliyor.
• TKH’lerde en yaygın meslek grubu profesyonel meslek mensupları (591.570 kişi).
• TKH’lerin büyük çoğunluğu ücretli, maaşlı veya yevmiyeli çalışanlardan oluşuyor (1.592.050 kişi).
• TKH’lerin büyük bir kısmı iş gücüne katılıyor (İş gücüne katılım oranı %44,4).
• TKH’lerde işsizlik oranı %8,4.
• 2023’te “asgari ücretin altında” gelir elde eden TKH birey sayısı 1.748.730.
• Asgari ücretin altında gelir elde eden THK’ birey sayısındaki artış, grubun ekonomik zorluklarla karşı karşıya olduğunu gösteriyor.

Barınma ve Sağlık

• En fazla harcama kalemi hem tüm hanehalkları için hem de TKH için konut ve kira giderleri.
• TKH’lerde kiracı olma oranı görece yüksek (1.450.565 kişi).
• TKH’lerde eski ve düşük kaliteli konutlarda yaşama oranı dikkate değer.
• Sosyal güvenlik ve sağlık hizmetlerine erişim yaşlı bireyler için kritik öneme sahip.
• Evde bakım hizmetlerinden yararlanma oranları düşük. 65+ yaş grubunda evde bakım hizmeti alma oranı %3,6 seviyesinde.
• Yaşlıların bağımsız yaşamını sürdürmeye çalışması sağlık sorunlarına ve yaşam kalitesinde düşüşe neden olabiliyor.
• TKH’ler yalnızlık ve sosyal izolasyon gibi risklerle karşı karşıya.

Politika Önerileri

• Hanehalklarına dair veri setlerinin sosyopsikolojik profil gibi eksik temaları içerecek şekilde geliştirilmesi gerekiyor.
• Barınma politikaları kapsamında uygun fiyatlı kiralık konut seçenekleri artırılmalı.
• Düşük gelir gruplarındaki kiracılar için kira yardımları genişletilmeli.
• Kentsel dönüşüm projeleriyle eski ve düşük kaliteli konutlar yenilenmeli.
• Küçük ve orta büyüklükteki daireler TKH ihtiyaçlarına yönelik planlanmalı.
• Yaşlı bireyler için evde bakım ve destek hizmetlerinin kapsamı genişletilmeli.
• İstihdamda yer alan TKH bireyleri için vergi indirimleri gibi ekonomik çözümler geliştirilmeli.
• Önleyici sağlık hizmetleri ve evde sağlık hizmetleri daha erişilebilir hâle getirilmeli.
• Yalnız yaşayan bireylerin psikolojik refahını desteklemek için danışmanlık hizmetleri sunulmalı.
• Yerel yönetimler psikososyal destek programları oluşturmalıdır. Tek kişilik hanehalklarının sosyal katılımı desteklenmeli ve toplumsal bağları güçlendirilmeli.
• Yalnız yaşayan evli bireylerin özgül ihtiyaçlarına yönelik politika geliştirmeli.
• Doğurganlık çağındaki bireyler için üreme sağlığı danışmanlık hizmetleri sunulmalı.
• Esnek sosyal destek mekanizmaları uygulanmalı.
• Mahalle temelli destek grupları gibi topluluk destek sistemleri oluşturulmalı.